TARİXİ
Xocalı rayonu 1991-ci il noyabr ayının 26-da Azərbaycan Respublikasının keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQMV, 1923-1991) Əsgəran rayonunun bazasında yaradılmışdır. Xocalı Dağlıq Qarabağda əhalisinin sayına görə ikinci (Şuşadan sonra) azərbaycanlı rayonu idi. Rayonun ərazisi 1991-1992-ci illərdə erməni silahlı quvvələri tərəfindən işğal olunub. Rayonun mərkəzi - Xocalı şəhəri - 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə erməni silahlı qüvvələrinin tərətdiyi dəhşətli soyqırımı nəticəsində yerlə-yeksan edilib. Xocalının qədim Tarixi - Azərbaycan torpaqları müasir sivilizasiyanın inkişafa başladığı ən qədim yaşayış məskənidir. Azərbaycan xalqı zəngin və özünəməxsus mədəniyyət, o cümlədən dövlətçilik ənənələri yaratmışdır. Yerli və xarici alimlər, etnoqraflar tədqiqatlarında bildirmişlər ki, Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində Xocalı mədəniyyətinin tədqiqi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Xocalı başdan-başa tarixi-memarlıq abidələri diyarıdır. Buna misal olaraq miladdan əvvəl XIII-VII əsrlərə aid Xocalı-Gədəbəy mədəniyyət abidələrini, son Tunc və ilk Dəmir dövrlərinə aid Nekropolu, Kurqan çölünü, eramızın IV-VII əsrlərinə aid kilsələri, XIV əsrə aid Xocalıda Hacı Əli günbəzini, 1356-cı ildə inşa olunmuş dairəvi türbəni, XVIII əsrdə tikilmiş Əsgəran qalasını və onlarca başqalarını göstərmək olar.
Azərbaycanda
Kiçik Qafqaz dağ və dağətəyi rayonlarında, Kür-Araz çayları arasında son Tunc və
ilk Dəmir dövrlərinə aid arxeoloji mədəniyyət Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti abidələri
adlandırılır. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyət abidələri emalatxanalar, qəbirlər və
ibadətgahlardan ibarətdir. Mədəniyyətin yayıldığı ərazidə misəritmə kürələri,
mis və tunc məmulatları hazırlayan emalatxanaların qalıqları, çaxmaq daşından
alət və silahların istehsal tullantıları aşkar edilmişdir. Buradan Neolit
dövründə yaşayan insanlara aid əmək alətləri də tapılmışdır. Torpaq, daş qutu qəbirlər
və kurqanlarda ölülər bükülü, uzadılmış, oturdulmuş vəziyyətdə dəfn olunmuşdur.
Qəbirlərin keramikası demək olar ki, eynidir. Qəbirlərdən tunc, qılınc, təbərzin,
toppuz, ox, yaba, xəncər, nizə ucluğu, bardak, qazan, cilov, bilərzik, üzük,
sümükdən hazırlanmış bəzək əşyaları, gildən və daşdan hazırlanmış müxtəlif məmulatlar
aşkar edilmişdir.
Bu
faktlar sübüt edir ki, Xocalı Azərbaycanın ən qədim yaşayış məskənlərindən
biridir. Keçmiş SSRİ-nin tanınmış etnoqraf alimləri və yerli etnoqraflar qədim
dövrə aid abidələri daha çox Xocalı və Xankəndi yaxınlığında apardıqları tədqiqatlar
zamanı tapmışlar. Onlar arxeoloji qazıntılar zamanı kurqanlara, qəbir daşlarına
və müxtəlif yaşayış məskənlərinə rast gəliblər. Qədim Xocalı qəbiristanlığındakı
11 saylı kurqandan tapılan muncuqlar, üzərində eramızdan əvvəl 1307-1275-ci illərdə
Assuriya çarı Adadnirariyə aid mixi yazılar, eləcə də müxtəlif çeşidli bəzək əşyaları,
saxsı qablar, şüşə muncuqlar yerli sakinlərin Şərq ölkələri ilə geniş
iqtisadi-mədəni əlaqələrindən xəbər verir. Azərbaycanın Kiçik Qafqaz dağ və dağətəyi
ərazilərində eramızdan əvvəl XIII-VII əsrlərdə yayılmış arxeoloji mədəniyyət
ilk dəfə Xocalı yaşayış məskənində və Gədəbəy rayonunda tətbiq olunduğundan bu
abidələr Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti nümunələri adlandırılır. Alimlər sübut
ediblər ki, Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti son Tunc və erkən Dəmir dövrlərinin
xarakterik xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir. Qəbirlərdən tunc, qılınc, nizə
ucluğu, silahlar, ox, yaba, təbərzin, toppuz, bilərzik, sümükdən hazırlanmış bəzək
əşyaları, gildən və daşdan hazırlanmış müxtəlif əşyalar aşkar edilmişdir.
Aparılan toponimik araşdırmalar göstərir ki, xalqımızın uzaq keçmişindən tutmuş
bu gününədək olan məşğuliyyəti Xocalı toponimiyasında da öz əksini tapmışdır.
ABİDƏLƏR
Xocalının
tarixi-mədəni abidələri
Daş
qutu nekropolu – tung dövrü ( Xocalı şəhəri Əsgəran dağı)
Nekropol
– ilk tunc və orta tunc dövrü (Xankəndidən cənubda)
Xocalı
kurqanları - ilk tunc və dəmir dövrü (Xocalı rayonu)
Küp
qəbirləri nekropolu – ilk orta əsrlər (Xankəndinin ərazisində)
Kurqan
- dəmir dövrü (Xankəndi yaxınlığında)
Xankəndi
kurqanları - tunc dövrü (Xankəndidən şimalda)
Xaçıncay
nekropolu - ilk tunc və orta tunc dövrü (Seyidşən kəndindən şimal-şərqdə)
Küp
qəbirləri nekropolu - tung dövrü (Armudlu kəndindən 2km. İlis kəndinə tərəf)
Kurqan
- tung dövrü (Armudlu kəndindən 15 km aralı, İlis çayının sahilində)
Daş
qutu nekropolu – dəmir dövrü (Armudlu kəndi, qəbristanlığın yaxınlığında)
Köhnə
qəbristanlıq - tung dövrü (çanaqçı kəndi)
Daş
qutu nekropolu – dəmir dövrü (Saruşen kəndi)
Daş
qutu nekropolu – dəmir dövrü (Saruşen kəndi , dağın ətəyində)
Dairəvi
məbəd - 1356-1357-ci il (Xocalı şəhəri)
Türbə
– XlV əsr (Xocalı şəhəri)
Alban
məbədi - 1100-ci il (Çanaxçı kəndi)
Alban
məbədi - 1065-ci il (Çanaxçı kəndi)
Alban
məbədi - 905-ci il (Şuşa kəndi)
Alban
məbədi - 1122-ci il (Xansıx kəndi)
Alban
məbədi - 1100-ci il (Xaçmaz kəndi)
Alban
məbədi - 1202-ci il (Armudlu kəndi)
Qala
– X əsr (Maşxmaat kəndi)
Qırxlar
qalası – orta əsrlər (Badara kəndi)
Məbəd
kompleksi - VII əsr ( Badara kəndi)
Qala
- IX əsr ( Daşbaşı kəndi)
Əsgəran
qalası - XVIII əsr ( Əsgəran qəsəbəsi)
Aslan
qalası – IX əsr (Anabert kəndi)
Mədəb
– XIII əsr (Xanabad kəndi)
İnzibati ərazi dairələri
və ərazi vahidləri
1. Xocalı şəhər iəd
X o c a l ı ş.
2. Almalı kənd iəd
A l m a l ı k.
Qarakötük k.
3. Ballıca kənd iəd
B a l l ı c a k.
Xanyurdu k.
Mehdibəyli k.
4. Cəmilli kənd iəd
C ə m i l l i k.
5. Çanaqçı kənd iəd
Ç a n a q ç ı k.
Sığnaq k.
6. Dağyurd kənd iəd
D a ğ y u r d k.
7. Daşbulaq kənd iəd
D a ş b u l a q k.
Badara k.
Xanyeri k.
Qayabaşı k.
Suncinka k.
8. Əsgəran qəsəbə iəd
Ə s g ə r a n q.
9. Harov kənd iəd
H a r o v k.
Dağdağan k.
10.
Xanabad kənd iəd
X a n a b a d k.
Ağgədik k.
Aşağı Qılıçbağ k.
11.
Kosalar kənd iəd
K o s a l a r k.
Başkənd k.
Canhəsən k.
Cavadlar k.
Yalobakənd k. 12. Qarabulaq kənd iəd
Q a r a b u l a q k.
Dəmirçilər
k.
Quşçubaba k.
Mədətkənd k.
13.
Qızıloba kənd iəd
Q ı z ı l o b a k.
Aşağı Yemişcan k.
Xaçmaç k.
Yuxarı Yemişcan k.
14.
Meşəli kənd iəd
M e ş ə l i k.
15.
Naxçıvanlı kənd iəd
N a x ç ı v a n l ı k.
Ağbulaq k.
Aranzəmin k.
Dəhrəz k.
Pircamal k.
16.
Pirlər kənd iəd
P i r l ə r k.
Daşbaşı k.
Fərrux k.
17.
Seyidbəyli kənd iəd
S e y i d b ə y l i k.
Ulubaba k.
18.
Şuşikənd kənd iəd
Ş u ş i k ə n d k.
Daşkənd
k.
Muxtar k.
19.
Təzəbinə kənd iəd
T ə z ə b i n ə k.
Qışlaq k.
Sərdarkənd k.
Şəlvə k.
Əhalisi
Əhalinin
sayı - 16406
Şəhərlərin
sayı - 1.
Qəsəbələrin
sayı - 1.
Kəndlərin
sayı - 49.
Coğrafi mövqeyi
Ərazisi
- 0,94 min kv. km.
Xocalı
rayonu ilə Bakı arasında olan məsafə - 375 km.
Rayon Təhsil Şöbəsində
görülən işlər haqqında məlumat
2015 - 2016-cı tədris ilində Xocalı RTŞ tabeliyində 12 tam orta, 1 UYM, 3 Körpələr evi və uşaq bağçası Xocalı rayon əhalisinin daha çox kompakt şəkildə məskunlaşdığı 5 bölgədə (Bakı ş, Gəncə ş, Şəki ş, Goranboy rayonu, Oğuz rayonu) fəaliyyət göstərmişdir. 9 tam orta məktəb, 2 Körpələr evi və uşaq bağçası “Qaçqın və məcburi köçkülərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması və məşğulluğunun artırılması” Dövlət Proqramı çərçivəsində tikilmiş müasir tipli yeni binalarda fəaliyyət göstərir. Digər təhsil müəssisələri isə yerli məktəb binalarında və ya uyğunlaşdırılmış tikililərdə fəaliyyət göstərir.
Mədəniyyət
Xocalı Faciəsini əks etdirən muzey 26 fevral 2010-cu ildən Goranboy rayonu Aşağı Ağcakənd qəsəbəsi, Xocalı küçəsinin kəsişməsindəki küçədə 95 nömrəli evdə yerləşir. Muzeyin sahəsi 62 kvm – dir. Muzeydə müxtəlif növ eksponatlar vardır. 16 ədəd xocalı soyqırımına aid fotoşəkillər, 12 ədəd Milli Qəhrəmanlarımızın şəkilləri, rayon üzrə şəhid olanların şəkilləri 96 ədəd şəhid şəkilləri (22- si polis əməkdaşının şəkilləridir). Bundan əlavə muzeydə faciəni əks etdirən böyük fotoşəkil, rayonun inzibati xəritəsi və şəhərin planı 1 ədəd, Xocalının keçmişinə dair bir neçə fotoşəkil, hadisədən sonra şəhid məzarları və o cümlədən bir ailənin tam şəkildə məhv olmaları ilə bağlı məzarları əks olunur. Muzeyə il ərzində orta hesabla 3000-ə nəfərə yaxın adam ziyarətə gəlir ki, bunların da çoxunu məktəblilər təşkil edir. Muzeye gələnlər muzeydəki, xatirə kitabına ürək sözlərini qeyd edirlər. 2014-cü ildə Rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin tabeçiliyində 1 Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemi və 14 kitabxana filialı fəaliyyət göstərib. Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemi Goranboy rayon Aşağı Ağcakənd qəsəbəsində Mədəniyyət icma mərkəzinin binasında, kitabxana filialları isə məcburi köçkünlərimizin məskunlaşdıqları Hacıkənd qəsəbəsində, Aşağı Ağcakənd qəsəbəsi ətrafındakı qəsəbələrdə və digər rayonlarda yerləşmişlər. Rayon üzrə bütün kitabxanalar istiliklə təmin olunub. Hal-hazırda 3 kitabxananın təmirə ehtiyacı vardır. Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemi və filiallarında 46 nəfər işçi çalışır. Kitabxanalarda ümumilikdə 50748 nüsxə kitab var, bunlardan 611-i diskdir. Ümumi kitabların 30466 nüsxəsi latın qrafikalı, 20282 nüsxəsi isə kril qrafikalıdı. Kitabxanaların oxucu sayı 2014-cü ildə 1987 nəfər olub. 2014-cü ildə respublikanın müxtəlif kitabxanalarından 333 adda 1418 kitab fonda daxil olub.
Yaloba
tarix diyarşünaslıq məktəbi 1991-ci ildən fəaliyyət göstərir. Hal-hazırda muzeyin sahəsi 250 kvm-dir. Muzeydə müxtəlif məzmunlu 831 adda fond
eksponatları var. İl boyu muzeyə fərdi gələnlərin sayı 3500, ekskursiyaya gələnlərin
sayı 4200 nəfər olub. Ekskursiyaların sayı isə 300 olub.
Xocalı
rayon uşaq musiqi məktəbləri haqqında ümumi məlumat
1
saylı uşaq musiqi məktəbi Goranboy şəhərində yeni inşa edilmiş köçkün şəhərciyində
yüksək standartlara cavab verən müasir tipli binada fəaliyyət göstərir. Məktəbdə
45 nəfər müəllim və 5 nəfər texniki işçi
çalışır. 120 şagird musiqinin 5
növü üzrə təhsil alır. Hal-hazırda
məktəbin bir neçə məzunu respublikanın musiqi kolleclərində təhsillərini
davam etdirirlər. 2014-cü ildə məktəbin şagirdləri respublikanın bölgələrində
keçirilən müxtəlif musiqi müsabiqələrində iştirak ediblər..
2
saylı uşaq musiqi məktəbi Bakı şəhəri Pirşağı qəsəbəsində santexmontajın
yataqxanasının 1-ci mərtəbəsində fəaliyyət
göstərir. Məktəbdə 120 şagird
musiqi təhsili alır, 27 müəllim və 2 texniki işçi işləyir. Məktəbdə
musiqinin 6 növü tədris olunur. Məktəbin
şagirdləri Bakı şəhərində keçirilən
musiqi müsabiqələrində il boyu iştirak ediblər.
3 saylı uşaq musiqi məktəbi Goranboy rayon Aşağı Ağcakənd qəsəbəsində
Daxili İşlər Nazirliyi tərəfindən tikilib rayonumuza hədiyyə edilmiş
binada fəaliyyət göstərir. Məktəbdə 128 şagird musiqi təhsili alır
ki, onlarla 43 müəllim məşğul olur. Məktəbdə 7 musiqi növü üzrə dərs
keçirilir. 3 saylı uşaq musiqi məktəbində
şagirdləri il boyu respublikanın bölgələrində keçirilən musiqi müsabiqələrində iştirak ediblər. Eyni zamanda
1 və 3 saylı uşaq musiqi məktəbinin
müəllim və şagird kollektivi
rayonda keçirilən tədbirlərdə fəal iştirak edirlər.